ilk Türk İslam devletleri

✎ Emevîlerin izlediği ırkçı politika (Mevali Politikası) nedeniyle, Türkler İslâmiyet’le
geç tanışmıştır.
✎ İslâm dünyasında Mevali politikasına karşı bir tepki olarak Şuûbiye Akımı ortaya
çıkmış ve Emevîler’den sonra yönetimi ele geçiren Abbasîlerin Mevali politikasını
terk etmesiyle Türkler için yeni bir dönem başlamıştır.

Abbasîler, Türklerin askerî gücünden yararlanmak için onları Samerrâ Ordugâhı ile

Bizans sınırındaki tampon bölgeye kurdukları "Avâsım" eyâletine yerleştirmiştir

Karahanlı Devleti
✎ Batı Türkistan’da kurulan devletin bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır.

✎ Satuk Buğra döneminde, 920 yılında İslâmiyet resmî din olarak kabul edilmiştir
Abbasî Halifesi, Ebû Nasr Ahmet’i ilk kez “İslâm Hükümdarı” olarak tanımıştır.
✎ Karahanlılar’da en parlak dönem Yusuf Kadir Han dönemidir
Doğu Karahanlı Devleti’nin ilk hükümdarı sayılan Tabgaç (Uluğ Kara) Buğra Han,
âdil bir yönetim uygulamıştır. Yusuf Has Hacip, “Kutadgu Bilig” adlı eserini Tabgaç

(Uluğ Kara) Buğra Han’a takdim etmiştir.
✎ Yönetimde vezirlere Türkçe bir ad olan Yuğruş unvanını vermişlerdir.
✎ Türk tarihinde ilk posta teşkilâtını kurmuşlardır
✎ Bimarhane adı verilen şifahaneler (hastane) kurmuşlardır.

✎ Ribat adı verilen Türk tarihinin ilk kervansaraylarını inşa etmişlerdir
Semerkant şehri bu dönemde “Şehirlerin Şahı” unvanına sahipti
✎ Tabgaç (Uluğ Kara) Buğra Han tarafından Semerkant’ta açılan medreselerde, ilk

kez burslu eğitim sistemini uygulamışlardır

Gazneli Devleti
✎ Devletin kurucusu Horasan Emiri Alp Tigin’dir
✎ Gazneli Mahmut Abbasîleri Şiî Büveyhoğullarının baskısından kurtarmış ve halife

tarafından kendisine “Sultan” unvanı verilmiştir
Türk tarihinde "Sultan" unvanını kullanan ilk hükümdar Gazneli Mahmut’tur

✎ 1040 Dandanakan Savaşı’nda Selçuklulara mağlup olan Gazneliler, I. Mesut’un

ölümüyle zayıflamış ve 1187’de Afgan kökenli Gurlular tarafından yıkılmıştır.
Gazneliler, Türk-İslâm tarihinde “devşirme” sistemini ilk uygulayan devlettir. Gulam
adı verilen bu sistemde küçük yaştaki gayr-i müslim çocuklar Gulamhâne’de dinî, askerî

ve siyasî konularda eğitilmişlerdir

Büyük Selçuklu Devleti
1038’de Nesa ve Serahs savaşları ile Gaznelileri mağlup ederek Horasan’a egemen
olan Tuğrul Bey, Nişabur’da tahta çıkıp kendi adına hutbe okutmuş ve Selçuklu

Devleti’nin bağımsızlığını ilan etmiştir
✎ Dandanakan Savaşı’nın sonrasında Gazneli Devleti yıkılma sürecine girmiş, Büyük

Selçuklu Devleti ise resmen kurulmuştur
1048 Pasinler Savaşı (Büyük Selçuklu Devleti & Bizans/Gürcü İttifakı)
✎ Bu savaş Türklerle Bizanslılar arasındaki ilk savaş olup, aynı zamanda Türklerin
Bizans’a ve Gürcülere karşı kazandıkları ilk büyük zaferdir
1055 Bağdat Seferi (Büyük Selçuklu Devleti & Büveyhoğulları)
✎ Tuğrul Bey, 1055’te çıktığı Bağdat Seferi ile Şiî Büveyhoğullarını yıkmış ve Abbasî
halifesini baskıdan kurtarmıştır.
✎ Bu gelişme üzerine Abbasî halifesi Kaim bin Emrillah, Tuğrul Bey’i “Doğu’nun ve
Batı’nın Sultanı” ilân etmiştir
Halifenin Tuğrul Bey’i Sultan ilân etmesi ile birlikte, halife dünyevî (siyasî) yetkilerini
Tuğrul Bey’e devretmiş ve ilk kez din ve devlet işleri birbirinden ayrılmıştır
✎ Asıl adı “Ebû Ali Hasan” olan Nizamü’l-mülk, Sultan Alp Arslan tarafından vezirlik
makamına getirilmiştir.
✎ Alp Arslan, Kars ve Ani kalelerini almış; bu yüzden de halife tarafından kendisine
Ebû’l-Feth (Fetheden) unvanı verilmiştir.
Selçuklu hükümdarı Sultan Sencer’in 1141 Katvan Savaşı’nda Karahitaylar’a yenilmesi
ile devlet dağılma sürecine girmiş ve 1157’de Sultan Sencer’in ölümüyle devlet

yıkılmıştır.

Harzemşahlar
✎ Merkezi Harezm şehri olan ve ismini kurulduğu yerden alan devletin bilinen ilk
hükümdarı Anuş Tigin’dir.
✎ Kendilerini Büyük Selçuklu Devleti’nin mirasçısı olarak kabul eden Harzemşahlar
Harezm Bölgesi’nde Moğollarla sürekli mücadele etmişlerdir.
✎ 1218’de meydana gelen ve tarihte Otrar Faciası olarak bilinen savaş Moğollar ile
Harzemşahlar arasında olmuştur.
✎ Celâleddin Harzemşah döneminde Anadolu Selçuklu Devleti ile yapılan 1230 Yassıçemen
Savaşı’nı kaybeden ve dağılma sürecine giren Harzemşahlar 1231’de kesin

olarak yıkılmıştır.
Harzemşahlar, Moğol Devleti ile Anadolu Selçuklu Devleti arasında tampon bölge

görevi görüyordu. Bu devletin yıkılması ile Anadolu saldırılara açık hale gelmiştir.

Babür Devleti
Babür Şah, Ali Şîr Nevâi’den sonra Çağatayca’nın en büyük şairi olarak kabul edilmektedir.

“Vekâyi” adlı Türkçe eserinde kendi hayatını anlatmıştır
✎ Hindistan’da siyasî birliği ilk kez sağlayan devlettir.
✎ Babür Devleti aynı zamanda Hindistan’da kurulan son Türk devletidir.
✎ 1723’te Haydarabat ve Delhi olmak üzere ikiye ayrılan devlet, İslâmiyet’in Hindistan’da
yerleşmesini sağlamıştır.
✎ Sömürgeci politikalar sonucunda bu devlete 1858’de İngilizler son vermiştir.

✎ Dünyanın yedi harikasından biri olan Tac Mahâl bu dönemde inşa edilmiştir

Tac Mahâl, Babür Hükümdarı Şah Cihan tarafından genç yaşta ölen eşi Mümtaz
Mahâl (Ercümend Begüm Banu Hatun) adına yaptırılmıştır. Anıt mezar niteliğindeki
bu eserin yapımında, davet üzerine İstanbul’dan gelen Osmanlı mimarları Mehmet

İsa Efendi, İsmail Efendi ve Hattat Settar Efendi çalışmıştır.


MISIR’DA KURULAN TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİ
A. Tolunoğulları
✎ Mısır’da kurulan ilk Türk-İslâm devletidir.

✎ Başkent Fustat (Kahire) şehridir
Tolunoğlu Ahmet’in “maristan” adıyla kurmuş olduğu hastane ve eczanede
ise tüm halka ücretsiz sağlık hizmeti verilmiştir
B. İhşidîler (Akşitler)
✎ Mısır’da adaletli bir yönetim uygulanmıştır. Bu yüzden Ebû Bekir Muhammed’e
Abbasî halifesi El-Razi Billâh tarafından Ak-Şit (Beyaz Güneş) unvanı verilmiştir.
✎ Kutsal topraklar olan Hicaz bölgesi (Mekke ve Medine) bu dönemde Türklerin eline

geçmiştir.
Tarihte ilk kez Kâbe'nin de içinde yer aldığı kutsal topraklar (Hicaz bölgesi) İhşidîler

(Akşitler) döneminde Türk egemenliğine girmiştir
C. Eyyubîler
Batılı kaynaklarda "Türk Selahaddin” olarak geçen Selahaddin Eyyubî’nin biyografisini
yazan al-Wahrani, O’nun öklid geometrisi, astronomi, matematik ve aritmetik
gibi konularda uzman olduğunu belirtir. Nitekim O; mantık, felsefe, sosyoloji, fıkıh,

tarih eğitimi almış, Şam'daki Dar'ül-Hadis'ten (Hadis Üniversitesi) mezun olmuştur
✎ Selahaddin Eyyubî, 1187’de Hıttin (Hattin) Savaşı ile Kudüs’ü Haçlılardan geri almış
fetihten sonra gayr-i müslimlere gösterdiği hoşgörü ve insanî tavırları nedeniyle
büyük takdir kazanmıştır.
✎ Kudüs’ün fethedilmesi 1189’da III. Haçlı seferinin başlamasına yol açmıştır. Ancak

I. Richard (Aslan Yürekli Richard) hiç bir sonuca ulaşamamıştır.
D. Memlûklar (Kölemenler)
✎ Kurucusu Memlûk komutanı İzzeddin Aybeg’dir.
✎ Moğolları tarihte ilk kez 1260 Ayn Calud Savaşı’nda yenerek Avrupa’nın Moğol istilâsı

altına girmesini önlemişlerdir.
Memlûklar, diğer devletlerden farklı olarak “kut” inancını benimsememiştir. Buna
bağlı olarak "devlet hükümdar ailesinin ortak malı" kabul edilmemiş ve her emire
sultan olabilme hakkı verilmiştir. Bu durum yönetimde sık sık taht kavgalarına yol

açmış, saltanat ve hanedanlık kültürü oluşmamıştır


B. Moğol İmparatorluğu’nun Parçalanmasıyla Kurulan Devletler

1. Altın Orda Devleti
✎ Cengiz Han’ın torunu, Cuci’nin de oğlu olan Batu Han tarafından Deşt-i Kıpçak
(Kıpçak Bozkırı) ve Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuştur.

✎ Özbek Han döneminde İslâmiyet devletin resmî dini olarak kabul edilmiştir
İslâmiyet’i kabul eden ilk Türk-Moğol Devleti Altın Orda Devleti’dir
✎ Kuruldukları bölgede Rusların güçlenmesini engelleyen Altın Orda Devleti, Timur

İmparatorluğu tarafından yıkılmıştır
2. İlhanlı Devleti
✎ Cengiz Han’ın torunu Hülâgu Han tarafından İran’da kurulmuştur.
✎ Başkent Tebriz’dir.
✎ Hülâgu Han, Batınîlik faaliyetlerine karşı mücadele etmiş ve 1256 yılında Alamut
Kalesi’ni yıkarak tüm Batınîleri ortadan kaldırmıştır.
✎ İlhanlılar 1258’de ise Bağdat’ı alarak Abbasî Devleti’ne son vermişlerdir.
✎ 1243’te Kösedağ Savaşı’nda Anadolu Selçuklu Devleti’ni mağlup ederek, 1336 yılına
kadar Anadolu’ya hakim olmuşlardır
3. Çağatay Hanlığı
✎ Cengiz Han’ın oğlu Çağatay Han tarafından Doğu Türkistan’da kurulmuştur
4. Kubilay Hanlığı
✎ Cengiz Han’ın torunu Kubilay Han tarafından Pekin’de kurulmuştur.

✎ Türkleşmemiş ve İslâmlaşmamıştır.
Kubilay Hanlığı Çin’de kurulduğu için, Türkleşmeyen ve İslâmiyet’i kabul etmeyen
tek Moğol devletidir. Ünlü gezgin Marco Polo, yaklaşık 20 yıl kadar Kubilay Han’ın

hizmetinde çalışmış, “Seyahatnâme”sinde bu dönemden bahsetmiştir

Timur İmparatorluğu
✎ Timur İmparatorluğu, Altın Orda Devleti’ne son vererek bu bölgede Rusların güçlenmesine
ortam hazırlamış, ayrıca 1402 Ankara Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ni

mağlup ederek Osmanlı’da Fetret Devri’nin yaşanmasına neden olmuştur.
 Savaşlarda yararlılık gösteren kişilere “Suyurgal” denilen topraklar verilmiştir.
 İkta Sistemi uygulanmıştır.
 Hüseyin Baykara, Ali Şîr Nevaî, Ali Kuşçu gibi bilim adamları bu dönemde yaşamış,
ayrıca Timur’un da torunu olan Uluğ Bey kendi adına Semerkant’ta kurduğu

rasathanede Ali Kuşçu ile birlikte önemli çalışmalar yapmıştır.


İLK TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
✎ Hükümdarın çocuk yaşta olması durumunda, devletin idaresi naiplere verilmiştir.
✎ Türk-İslâm devletlerinde İslâm öncesi Türk devletlerinden farklı olarak hükümdarlar
halife tarafından onaylanır ve adına hutbe okuturdu. Halifenin gönderdiği onay

belgesine “menşur” adı verilirdi.
Hil’at (Giysi)
Çetr (Şemsiye)

Câmedar  Hükümdarın elbiseleriyle ilgilenen görevlidir.
Devaddar  Hükümdarın yazı takımlarını taşıyan ve koruyan görevlidir.
Emir-i Âhur  Atların bakımından sorumluydu.
Emir-i Alem  Savaşlarda bayrağı ve sancağı muhafaza eden görevlidir.

Emir-i Candar  Hükümdarın ve sarayın güvenliğinden sorumluydu.
Emir-i Çeşnigir  Hükümdarın yiyeceklerini ilk tadan görevlidir.
Emir-i Hares  Hükümdara karşı suç işleyenleri cezalandırırdı.
Emir-i Silah  Silah üretim ve deposundan sorumluydu.
Emir-i Şikâr  Hükümdarın av işlerini düzenleyen görevlidir.
Hâcibü’l-Hüccab
(Ulu Hacib)
 Hükümdar ve vezirden sonraki en büyük görevlidir.
 Hükümdar ve halk ile hükümdar ve divan üyeleri arasında
görüşme ve buluşmaları ayarlardı.

Kapucubaşı  Sarayın günlük hizmetlerinden sorumlu görevlidir
Kıssadar  Dilekçeleri kabul eden ve hükümdara sunan görevlidir.
Serhenk  Törenlerde ve seyahatlerde yol düzenini sağlayan görevlidir.
Şerabdâr-ı Has
(İğdişbaşı)
 Hükümdarın içkilerini hazırlayıp sunan, ziyafetlerde içkilerle
ilgilenen görevlidir.
Taştdar (Abdâr)  Hükümdarın temizlik işlerinden sorumlu görevlidir.


✎ Devlet işleri, başkanlığını hükümdarın yaptığı Divân-ı Saltanat (Büyük Divan)’ta
görüşülürdü. Divân-ı Saltanat bir bakıma Bakanlar Kurulu’na benzerdi.
Divân-ı İnşâ (Tuğra) Devletin iç ve dış yazışmalarını yapan divandır.
Tuğraî
(Münşî)
Divân-ı İstifa Devletin tüm malî işlerine bakardı. Müstevfî
Divân-ı İşraf
Teftiş kuruludur. Devletin idarî ve malî işlerinin
yolunda gidip gitmediğini teftiş (kontrol) ederdi.
Müşrif
Divân-ı Arz
Ordunun yiyecek, giyecek, teçhizat vb. tüm ihtiyaçları
ve asker maaşları ile ilgilenirdi.
Emir-i Arz
(Arzü’l-Ceyş)
Divân-ı Mezâlim
Hükümdarın başkanlık ettiği ve büyük davaların
bakıldığı yüksek mahkemedir.

Sultan

Büyük Selçuklu Devleti’nde devlet yönetiminde olmayan divan türü Divân-ı Berîd’dir.

Divân-ı Berîd, posta ve haberleşme (istihbarat) işlerine bakardı.

Şıhne Eyâlet ve vilâyetlerin başında bulunan askerî ve idarî yöneticidir.
Âmil
(Ummal)
Vilâyetlerde vergilerin toplanmasından sorumlu olan görevlidir.
Muhtesip
Vilâyetlerde ticarî hayatın düzenlenmesi (pazarlarda fiyatların, tartı ve
ölçü aletlerinin ve üretilip satılan malların kalitesinin denetlenmesi)
ve belediye çalışmalarının yürütülmesinden sorumlu görevlidir.

Amid Vilâyetlerde yönetimden sorumlu sivil görevlidir

Hassa Askerleri
✎ Sultana bağlı ve onun güvenliğini sağlayan özel birlikler
olup maaşlı askerlerdir.
✎ 3 aylık olarak verilen maaşa “Bisteganî” denir.


Gulamân-ı Saray
✎ Farklı milletlerden seçilip, Gulamhane’de özel olarak
yetiştirilen ücretli askerlerdir.
✎ Doğrudan sultana bağlı muhafız birlikleri olup, sultanın
sarayını korurlardı. (Osmanlı’daki karşılığı Devşirmedir.)
✎ İlk kez Gazneliler tarafından oluşturulmuştur.

İkta Ordusu (Sipahiler)
✎ İkta sahibi olanların ikta gelirleri karşılığı beslemek
zorunda oldukları atlı askerlerdir. (cebelü)
✎ Bu ordu birimi devletten maaş almazdı.
✎ Tamamı Türk ve Müslümanlardan oluşur.
✎ İlk kez Büyük Selçuklu Devleti tarafından oluşturulmuştur.
✎ Bu ordu Osmanlı’da Tımarlı Sipahi Ordusuna örnek

olmuştur.

✎ Karahanlı Devleti dışındaki Tük-İslâm devletleri çok uluslu devlet (imparatorluk)

özelliği taşımaktadır.

✎ Şer’i davalara kadılar bakardı.

✎ Kadıların başındaki sorumluya ise Kadı’ül-kudat (Baş Kadı) denirdi
✎ Örfî davalara Emir-i Dâd’ın başkanlığındaki mahkemeler bakardı
Türk-İslâm devletlerinde askerî davalara ise Kadı-leşker adı verilen görevli bakmıştır
Ayrıca hükümdarın başkanlık ettiği ve büyük davaların bakıldığı yüksek mahkeme

olan Divân-ı Mezâlim de hukuk sisteminde önemli bir yere sahiptir.

Mirî Topraklar
Has İkta Vakıf 

Mülk Topraklar
Öşrî  Haracî

İkta Sistemi, Türk tarihinde ilk kez vezir Nizamü’l-mülk’ün önerisiyle Büyük Selçuklu

Devleti’nde uygulamaya konulmuştur

✎ Ticarî hayatta, Abbasîlere ait olan ve aynı işi yapan esnafların oluşturduğu meslek
örgütlenmesi anlamına gelen fütüvvet teşkilâtı da önemli bir fonksiyona sahipti.

Bu meslek örgütlenmelerine gayr-i müslimler üye olamazdı.
Fütüvvet teşkilâtı, Anadolu Selçuklu döneminde Ahilik Teşkilâtı, Osmanlı döneminde

ise Lonca Teşkilâtı adı ile varlığını sürdürmüştür

✎ Bâc-ı Bazar: Pazar vergisidir.

✎ İlk Türk-İslâm devletlerinde genellikle konuşma dili Türkçe, edebiyat dili Farsça ve
bilim dili ise Arapça olmuştur.
✎ Karahanlılarda devletin resmî dili de Türkçeydi.
✎ Gaznelilerde saray ve ordu Türkçe konuşurken, bilim dili Arapça, edebiyat dilinde
ise Farsça kullanılırdı.
✎ Büyük Selçuklularda ise resmî dil Farsçaydı. Bilim dili Arapça, edebiyat dili ise yine

Farsçaydı

Kutadgu Bilig
 Türk-İslâm Edebiyatı’nın yazarı bilinen ilk
yazılı örneği olarak kabul edilmektedir.

Uygur alfabesi ile yazılan eser, Tabgaç (Uluğ
Kara) Buğra Han’a sunulmuştur

Divân-ı

Lûgati’t Türk
 İlk Türkçe ansiklopedik sözlüktür
 Sonunda ilk Türk dünyası haritası vardır.
 Eser, Abbasî halifesi El-Muktedî Bi-Emrillah’ın

oğlu Ebu’l-Kasım Abdullah’a sunulmuştur.
 Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil
olduğunu göstermek ve Türkçeyi Araplara

öğretmek için yazılmıştır.


Divân-ı

Hikmet
 Eser Türk Tasavvuf Edebiyatı’nın ilk eseri,

yazarı da ilk Türk mutasavvıfı olarak bilinir
Atabetü’l-

Hakâyık
 Eser, Karahanlı hükümdarlarından Muhammed

Dâd İspehsalar Bey’e sunulmuştur

Şehnâme
 Eserde İran-Turan Savaşları anlatılır.
 Gazneli Sultan Mahmut’a sunulmuştur.
 Firdevsî bu eserinde İran’ı övgülerle anlatmış,
bu yüzden Sultan Mahmut’un kendisine
vaat ettiği parayı alamamıştır. Bunun üzerine
Firdevsî, Gazneli Mahmut için meşhur Hicviye

adlı eserini kaleme almıştır.

Tarih-i Yemin[Utbî}
 Eserde Gaznelilerin tarihi anlatılmaktadır.

 Gazneli Sultan Mahmut’a sunulmuştur

Siyasetnâme
 Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’a takdim

edilmiştir

Rubâîler
Ömer

Hayyam
 Rubâilerde İran Saray Gecelerini anlatmıştır

Divân-ı Enverî
(Kasideler)

Enverî
Büyük Selçuklu döneminde kasideleriyle

tanınan en ünlü şair Enverî’dir.

Muhakemetü’l
Lûgateyn
Ali Şîr
Nevâî
Timur
Devleti
 Türkçenin Farsça kadar zengin bir dil
olduğunu göstermek için yazılmıştır.
 Çağatay Türkçesi’nin en büyük şairidir.


Tabgaç Buğra Han tarafından Semerkant’ta açılan medreselerde, ilk kez

burslu eğitim sistemi uygulanmıştır

✎ Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey döneminde, Nişabur’da ilk Selçuklu medresesi
açılmıştır. 
Alp Arslan döneminde ise “dünyanın ilk üniversitesi” olarak kabul edilen
ve vezir Nizâmü’l-Mülk tarafından yaptırılan Bağdat’taki Nizâmiye Medresesi

dönemin en ünlü eğitim kurumudur

Harezmî
 Matematikte sıfır (0) rakamını ilk kez kullanmıştır.
 Bağdat’ta kurulan Beytü’l Hikme’de yöneticilik ve hocalık yapmıştır.

 Ünlü eserlerinden biri “Kitabü’l-Cebir Ve’l-Mukabele”dir.

Farabî
 Avrupa’da Al-Phorobius adıyla tanınmıştır.
 İhsaü’l-Ulûm adlı eseriyle pozitif bilimleri ilk kez sınıflandırmıştır.
 El- Medinetü’l Fâzıla en önemli eseridir.
 Hava titreşimlerinden ibaret ses olayının ilk mantıklı izahını yapmıştır.
 Tarihte ilk kez “Birleşmiş Milletler” fikrini ortaya atan bilim adamıdır.
 Aristo’nun eserlerine yeni anlayış getirdiği için kendisine Muallim-i Sâni

(İkinci Öğretmen) denmiştir.

İbn-i Sina
 Avrupa’da Avicenna adıyla tanınmıştır.
 Tıp alanında İslâm dünyasına en büyük katkıyı sağlamıştır.
 En önemli eseri El-Kanun Fî’t-Tıbb (Tıp Kanunu) olup, uzun yıllar Avrupa’da
ders kitabı olarak okutulmuştur.

 Tıbbın Hükümdarı olarak anılmıştır.

Birûnî
 Gazneli Mahmut döneminde yaşamış ünlü bilginlerden biridir.
 Sultan Mahmut, Birunî için “Sarayımın En Değerli Hazinesi” demiştir.
 Ekvatorun uzunluğunu çok az bir yanılmayla hesaplayabilmiştir.
 El Asâri’l Bakiye adlı eseri olup, bu eserinde Asyalı milletler hakkında bilgi

vermiş ve astronomiden bahsetmiştir

Gazalî
 Büyük Selçuklu döneminde yaşamış, Nizâmiye Medresesi’nde baş müderris
olarak görev yapmıştır.
 Siyasî din anlayışlarıyla mücadele etmiştir.
 Yaşamı boyunca 500’e yakın kitap yazdığı söylenen Gazâli’nin önemli

eserleri arasında İhyaü’l-Ulûmiddin ve Tehâfütû’l Felâsife sayılabilir

Ömer

Hayyam
 Sultan Melikşah adına Celâli Takvimi’ni hazırlayan kurulun başkanıdır.
 Güneş Yılı esasına göre hazırlanan bu takvim, astronomi ve matematik
biliminin çok geliştiğini göstermektedir.

 Ayrıca “Türk Üçgeni” de denilen Hayyam Üçgeni’ni bulmuştur.

Zemahşerî
 Harzemşahlar döneminde yaşamış olup, asıl adı Mahmud Zemahşerî’dir.
 Gramer, belâgat (düzgün konuşma sanatı), fıkıh, kelâm, tefsir vb. pek çok
alanda derin bilgiye sahiptir.
 Mekke ve Medine’de çok uzun süre kaldığı için, kendisine "Allah'ın
komşusu" anlamına gelen "Cârûllah" denmiştir.

 Keşşâf Tefsiri ve Mukaddimetü’l-Edeb adlı eserleri çok önemlidir

İbn-i Rüşd
 İspanya’da yetişmiş ünlü bir filozoftur.
 Endülüs Emevîleri döneminde yaşamış ve Aristo’yu Avrupa’ya tanıtmıştır.
 Ortaçağ filozofu Thomas Aquinas ona "Şârih" (Yorumcu) adını vermiştir.

 Tehâfütû't Tehafût ve Makelâ fi'l-Mizâc iki önemli felsefî eseridir

Uluğ Bey
 Timur’un torunu olan Uluğ Bey, hem devlet adamı hem de bilim adamıdır.
 Semerkant’ta kendi adına rasathane yaptırmıştır.
 En önemli eseri Uluğ Bey Zeyci (Yıldızlar Cetveli)’dir.

 Devrin bilginlerinden Ali Kuşçu Uluğ Bey’in öğrencisi olmuştur


Türk-İslâm mimarîsinin temelleri Karahanlılar döneminde atılmış, ilk kez

“Ribat” adı verilen küçük kervansaraylar inşa etmişlerdir
Ayrıca Karahanlılar ilk kez Bimarhâne (Darü’ş-şifa) kurarak hastaların tedavisinde

de önemli gelişme sağlamışlardır

Minyatür
Minyatür sanatçılarına

“nakkaş” ya da “musavver” denilmiştir.

Kündekâri  Ahşap işlemeciliğine dayanan el sanatıdır. Bu sanatlarla uğraşanlara

Neccar adı verilmiştir. (Neccar = Marangoz)

Türklerin İslâm mimarîsine en önemli katkıları 
- kemer, 
- kubbe, 
- Türk üçgeni ve 
- sütundur.
Bunun dışında Büyük Selçuklu Devleti mimarîye; 
- üst üste çift kubbe, 
-silindirik ve

yivli minare, 
- köşeli çatı ve 
- beş köşeli mihrap gibi unsurları kazandırmıştır

Kümbet
Üzeri piramit çatı ile örtülü anıt mezardır. Türbe mimarîsi ise ilk

kez Büyük Selçuklular tarafından uygulanmıştır

Ribat
Ticarî amaçlı yapılar olup, kervansaraylardan küçüktür. İlk kez

Karahanlılar’da görülmüştür

Kapan Hanı
Tek bir cins ticaret maddesinin toptan satışının ya da dağıtımının

yapıldığı kapalı pazar yeridir

Arasta 
Üstü açık ya da kapalı, dükkânların sırayla dizildiği ticarî yapıdır.

Bir diğer adı Ahi Çarşısı’dır

Bimarhâne Akıl ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği kurumlardır. İlk kez
Karahanlılar’da görülmüştür.


Tabhâne 
Misafirhâne. Fakirlerin
barındıkları sosyal yapılardır

Karahanlılar
 Ribât-ı Melik (Kervansaray) ***
 Ayşe Bibi Türbesi *** (Eski Türk çadır sanatı örneğidir.)
 Registan Medresesi
 Dehistan Kervansarayı
 Tirmiz Sarayı
 Balâci Hatun Türbesi

 Arap Ata Türbesi

Gazneliler
 Leşker-i Bazar Sarayı (Afganistan) ***
 Leşker-i Bazar Ulu Camii (Afganistan) ***
 Zafer Kuleleri
 Mahmut Bendi
 Ribât-ı Mahi
 Sultan III. Mesut Sarayı

 Arâsü’l-Felek Camii

Büyük Selçuklu
Devleti
 Nizâmiye Medresesi (Bağdat) ***
 Diyarbakır Ulu Camii ***
 Nişabur Medresesi (ilk Selçuklu medresesidir.)
 Sultan Sencer Türbesi (Merv)
 Tuğrul Bey Türbesi (Rey)
 Rey Medresesi
 Kazvin Mescit-i Cuma
 İsfahan Melikşah Camii

 Kümbet-i Surkh
 Ribât-ı Zafaranî
 Gülpayegân Camii

 Mescit-i Cuma (İsfahan) (ilk medrese-cami birleşimidir

Tolunoğuları
 Tolunoğlu Ahmet Camii (Mısır) ***
 Ulu Camii

 Tolunoğlu Ahmet Maristanı (Eczane ve Hastane)

Babürlüler
 Tac Mahâl (Hindistan) ***
 Agra Kalesi
 Lahor Kalesi

 Motî Mescidi